Η σημασία του γονιδιακού ελέγχου στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού

Κούλης Γιαννουκάκος
Διευθυντής Ερευνών
Εργαστήριο Μοριακής Διαγνωστικής
IΠΡΕΤΕΑ, Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών Δημόκριτος

Πόσα είδη καρκίνου υπάρχουν

Τα διάφορα όργανα του σώματος του ανθρώπου περιέχουν συνολικά περί τα 200 είδη διαφορετικών κυττάρων. Κάθε είδος κυττάρου μπορεί να αναπτύξει εν δυνάμει καρκίνο, κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου. Αντίθετα λοιπόν με ότι πιστεύεται, ο καρκίνος δεν είναι μια ενιαία οντότητα αλλά αποτελείται από αρκετές εκατοντάδες (ή ίσως χιλιάδες) διαφορετικών ειδών καρκίνου.

Οι πιο συχνές μορφές καρκίνου στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο καρκίνος του πνεύμονα, του παχέος εντέρου, του μαστού και του προστάτη με περίπου 400.000 νέα κρούσματα κάθε χρόνο για κάθε ένα είδος καρκίνου.
Ακολουθούν σε συχνότητα οι καρκίνοι του στομάχου, της ουροδόχου κύστεως, του παγκρέατος, της στοματικής κοιλότητας, των νεφρών, του ενδομητρίου, των ωοθηκών κλπ κλπ.

Η θνησιμότητα κάθε είδους καρκίνου ποικίλει. Τη μεγαλύτερη θνησιμότητα εμφανίζουν ο καρκίνος του παγκρέατος και των πνευμόνων, ενώ τη μικρότερη ο καρκίνος του θυρεοειδούς.

Με αναγωγή από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο εκτιμάται ότι στην Ελλάδα υπάρχουν 6.000 νέα κρούσματα καρκίνου μαστού στις γυναίκες, 60 στους άντρες και 600 νέα κρούσματα καρκίνου των ωοθηκών το χρόνο.

Πώς Δημιουργείται ο Καρκίνος

Ο καρκίνος προκαλείται από κάποιες αλλαγές-μεταλλάξεις στο γενετικό υλικό του ανθρώπου που θα διαγνωστεί με καρκίνο. Οι αλλαγές αυτές μπορεί να προκληθούν από ιοντίζουσες ακτινοβολίες όπως οι ακτίνες Χ, η υπεριώδης ακτινοβολία, οι ελεύθερες ρίζες, οι αλκυλιωτικοί παράγοντες, οι πολυκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες και τέλος τυχαία λάθη που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του πολλαπλασιασμού του γενετικού υλικού του ανθρώπου.

Ο οργανισμός του ανθρώπου έχει πέντε διαφορετικούς και συμπληρωματικούς μηχανισμούς επιδιόρθωσης των λαθών που συμβαίνουν.

Σε ορισμένους ανθρώπους κάποιο από τα γονίδια που συμμετέχουν στους μηχανισμούς επιδιόρθωσης του γενετικού υλικού φέρει μία μετάλλαξη η οποία επηρεάζει τη λειτουργία τους. Η μετάλλαξη αυτή δημιουργεί την προδιάθεση στον καρκίνο. Με άλλα λόγια, σε ορισμένους ανθρώπους οι μηχανισμοί επιδιόρθωσης του DNA εμφανίζουν κάποια δυσλειτουργία, η οποία μπορεί να είναι και ο λόγος ανάπτυξης του καρκίνου σε κάποια φάση της ζωής του συγκεκριμένου ανθρώπου.

Πώς κληρονομούνται ορισμένες μορφές καρκίνου

Κάθε όργανο του ανθρωπίνου σώματος μπορεί δυνητικά να παρουσιάσει καρκίνο. Ένα μέρος των περιστατικών (5-30%) κάθε καρκίνου οφείλεται κυρίως σε κληρονομικούς παράγοντες και λέγεται οικογενής ή κληρονομικός καρκίνος ενώ ένα άλλο μέρος (70-95%) οφείλεται σε τυχαίους παράγοντες που δεν γνωρίζουμε και λέγεται σποραδικός.
Ο καρκίνος των ωοθηκών είναι το είδος του καρκίνου το οποίο εμφανίζει το μεγαλύτερο ποσοστό κληρονομικότητας. Με τα σημερινά δεδομένα περίπου το 25% του καρκίνου των ωοθηκών οφείλεται σε κληρονομικούς παράγοντες. Αντίστοιχα για τον καρκίνο του μαστού το ποσοστό αυτό κυμαίνεται γύρω στο 10%. Τα ποσοστά αυτά ποικίλουν από όργανο σε όργανο.

Περίπου το 30% του καρκίνου του μαστού λέγεται οικογενής. Ενώ το 10% είναι κληρονομικός. Οι έννοιες "οικογενής" και "κληρονομικός" κατ΄ άλλους ταυτίζονται ενώ στο συγκεκριμένο κείμενο θα τις θεωρήσουμε ως διαφορετικές. Ο κληρονομικός καρκίνος εμπεριέχεται στον οικογενή. Ο οικογενής μπορεί να μην οφείλεται αποκλειστικά σε κληρονομικούς παράγοντες αλλά και σε διατροφικούς ή περιβαλλοντικούς, δεδομένου ότι τα μέλη μιας οικογένειας συνήθως ζουν στο ίδιο περιβάλλον και τρέφονται με το ίδιο φαγητό. Άρα εκτίθενται στους ίδιους περιβαλλοντικούς ή διατροφικούς παράγοντες κινδύνου.

Όσον αφορά τον κληρονομικό καρκίνο του μαστού σήμερα γνωρίζουμε περισσότερα από 20 γονίδια μεταλλάξεις των οποίων έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση καρκίνου σε νέες ηλικίες. Η μέση ηλικία εμφάνισης του σποραδικού καρκίνου του μαστού είναι τα 54 χρόνια ενώ η μέση ηλικία εμφάνισης του κληρονομικού καρκίνου του μαστού που οφείλεται στα γονίδια BRCA1 και BRCA2 είναι τα 42 χρόνια. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι η διάγνωση του καρκίνου του μαστού γίνεται 12 χρόνια νωρίτερα. Αντίστοιχα η μέση ηλικία διάγνωσης του σποραδικού καρκίνου των ωοθηκών είναι τα 64 χρόνια ενώ του κληρονομικού τα 52.
Τα πιο γνωστά γονίδια είναι το BRCA1 και το BRCA2. Οι γυναίκες που φέρουν μετάλλαξη σε ένα από τα γονίδια αυτά έχουν περίπου 85% πιθανότητα να αναπτύξουν καρκίνο μαστού μέχρι την ηλικία των 75 χρόνων και ~50% μέχρι την ηλικία των 50 χρόνων. Υπάρχουν και άλλα γονίδια, μεταλλάξεις στα οποία προσδίνουν υψηλή πιθανότητα ανάπτυξης καρκίνου του μαστού όπως το TP53, PALB2, STK11, PTEN, RAD51C, RAD51D, ATM και άλλα.
Η ανάλυση των μεταλλάξεων αυτών γίνεται σε δείγμα αίματος από το οποίο απομονώνεται το γενετικό υλικό.

Σχέση της γενετικής ανάλυσης με τη χειρουργική και φαρμακευτική αγωγή

Η σημασία της γνώσης εάν μία γυναίκα είναι υψηλού κινδύνου για ανάπτυξη καρκίνου μαστού συνδέεται τόσο με τη χειρουργική όσο και με τη φαρμακευτική αντιμετώπιση του περιστατικού. Για παράδειγμα μια γυναίκα που έχει διαγνωστεί με καρκίνο μαστού και φέρει μία μετάλλαξη σε κάποιο από τα γονίδια BRCA1, BRCA2 είναι πιθανό να της προταθεί από το χειρουργό της να κάνει αμφοτερόπλευρη μαστεκτομή ώστε να εκμηδενίσει σχεδόν την πιθανότητα εμφάνισης του καρκίνου και στο άλλο στήθος. Επίσης μπορεί να της προταθεί και η ωοθηκεκτομή μετά την ηλικία των 40-50 χρόνων.

Όλες αυτές οι επιλογές εξειδικεύονται βέβαια σε κάθε περίπτωση ανάλογα με το ιστορικό, το είδος του καρκίνου, την οικογενειακή κατάσταση και άλλους παράγοντες και συζητούνται με τον θεράποντα ιατρό. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κάθε περιστατικό είναι μοναδικό και έχει μοναδικό τρόπο αντιμετώπισης!
Όσον αφορά τη φαρμακευτική αγωγή, έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια εξειδικευμένα φάρμακα (αναστολείς της PARP) τα οποία φαίνεται ότι έχουν πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα σε γυναίκες με καρκίνο των ωοθηκών αλλά και πρόσφατα με καρκίνο μαστού που φέρουν μεταλλάξεις στα γονίδια αυτά.

Τέλος σχετικά τις υγιείς γυναίκες που φέρουν μεταλλάξεις στα γονίδια αυτά, συστήνεται παρακολούθηση των μαστών από νεαρή ηλικία με κλασσική μαστογραφία αλλά και μαγνητική μαστογραφία και υπέρηχο ώστε να ανιχνευθεί σε αρχικό στάδιο οποιαδήποτε καρκινική αλλοίωση προκύψει.

Βεβαίως μπορεί να προταθούν και χειρουργικές παρεμβάσεις οι οποίες όμως εξαρτώνται από το οικογενειακό ιστορικό της συγκεκριμένης γυναίκας, την ηλικία της και πολλούς άλλους παράγοντες. Όλα αυτά θα συζητηθούν και πάλι με τον θεράποντα ιατρό.

Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γενετική ανάλυση έχει συμβάλλει πολύ ουσιαστικά την τελευταία δεκαετία στην καλύτερη διαχείριση και πρόληψη του καρκίνου του μαστού.